Αν θέλουμε να μιλήσουμε σοβαρά για την αναβάθμιση των ελληνικών πανεπιστημίων, πρέπει να ξεκινήσουμε από την πιο δυσάρεστη αλλά και πιο θεμελιώδη αλήθεια: η διοικητική δομή των ΑΕΙ παραμένει ουσιαστικά αναχρονιστική. Από τη δεκαετία του ’80 μέχρι σήμερα, δεν έχει υπάρξει μεταρρύθμιση που να ακουμπάει την καρδιά του προβλήματος: το πρυτανικό σύστημα εξουσίας, την αλληλοεπικάλυψη ρόλων και την έλλειψη λογοδοσίας.
Ο πρύτανης στην Ελλάδα είναι ταυτόχρονα ακαδημαϊκός ηγέτης, διαχειριστής κονδυλίων, υπεύθυνος υποδομών, διευθυντής προσωπικού, εκπρόσωπος στο εξωτερικό, και —συχνά— διαμεσολαβητής σε φαινόμενα βίας και ανομίας. Το φάσμα των αρμοδιοτήτων του αγγίζει τα όρια του παραλογισμού. Κανένα σοβαρό ίδρυμα στον κόσμο δεν αναθέτει σε έναν ακαδημαϊκό, όσο ικανός κι αν είναι, τη συνολική επιχειρησιακή ευθύνη ενός σύνθετου οργανισμού. Η διεθνής πρακτική είναι σαφής: διοικητική εξουσία με εξωτερική προεδρία και συλλογική ευθύνη.
Η ύπαρξη ισχυρών εξωτερικών συμβουλίων, με σαφείς αρμοδιότητες σε θέματα στρατηγικής, χρηματοδότησης, εξωστρέφειας και θεσμικής λογοδοσίας, δεν αποτελεί νεοφιλελεύθερη φαντασίωση. Είναι κοινός τόπος στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην Ολλανδία, στη Σουηδία, στη Φινλανδία, στην Ιρλανδία, ο πρύτανης έχει καθαρά ακαδημαϊκό ρόλο. Ο πρόεδρος του συμβουλίου είναι εξωτερικός και προκύπτει από διαδικασία διαφανούς επιλογής, συνήθως με συμμετοχή του κράτους, του ιδρύματος και της κοινωνίας των πολιτών.
Στην Ελλάδα, κάθε προσπάθεια θεσμικής αλλαγής σκοντάφτει είτε στη δυσπιστία είτε στη μικροπολιτική. Η αυτοδιοίκηση των πανεπιστημίων συχνά ταυτίζεται με την πλήρη απουσία λογοδοσίας. Κάθε αλλαγή βαφτίζεται ως απόπειρα «ελέγχου από το κράτος», ενώ η πραγματικότητα είναι ακριβώς η αντίστροφη: το υπάρχον μοντέλο ευνοεί την κομματοκρατία, την αδράνεια και την επιφανειακή νομιμότητα. Τα Συμβούλια Ιδρύματος που επιχειρήθηκαν το 2011 έπεσαν θύματα εσωτερικών υπονομεύσεων, θεσμικής ασάφειας και πολιτικής εγκατάλειψης.
Το αποτέλεσμα είναι ένα πανεπιστήμιο συχνά αδύναμο απέναντι στην κρίση, την παραβατικότητα και την εσωστρέφεια. Δεν είναι θέμα προσώπων· είναι ζήτημα θεσμών. Όσο δεν αναδιοργανώνεται η διοίκηση, καμία επένδυση, καμία συνεργασία, καμία διασύνδεση με την αγορά ή την κοινωνία δεν μπορεί να εδραιωθεί με διάρκεια και ποιότητα.
Η αλλαγή αυτή δεν είναι εύκολη. Προϋποθέτει πολιτικό θάρρος, θεσμική σοβαρότητα και κοινωνική συναίνεση. Πρέπει να ξεκινήσει από τη ρητή παραδοχή ότι το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να λειτουργεί ως δημόσια υπηρεσία χωρίς πραγματική διοικητική αυτονομία. Χρειάζεται επαγγελματική διαχείριση, ανεξαρτησία από τα εφήμερα πολιτικά κύματα και ακαδημαϊκή προσήλωση στο έργο του.
Το ελληνικό πανεπιστήμιο έχει αποδείξει ότι διαθέτει δυναμικό, εξαιρετικούς φοιτητές και αξιόλογη ερευνητική παρουσία. Εκείνο που του λείπει, είναι η θεσμική υποδομή που θα του επιτρέψει να λειτουργήσει όπως του αξίζει: ως διεθνές ίδρυμα γνώσης, και όχι ως πεδίο συντεχνιακών ισορροπιών ή αποδιοπομπαίος τράγος της εκάστοτε πολιτικής ατζέντας.
Αν θέλουμε να μειώσουμε τα φαινόμενα παραβατικότητας, αν θέλουμε να ενισχύσουμε τη σύνδεση με την κοινωνία, αν θέλουμε να κρατήσουμε στην Ελλάδα τους καλύτερους επιστήμονες, δεν υπάρχει άλλος δρόμος από την πραγματική αναδιοργάνωση της διοίκησης των ΑΕΙ. Το πανεπιστήμιο του 21ου αιώνα χρειάζεται μια ηγεσία που να μπορεί να σχεδιάζει, να διαχειρίζεται, να προστατεύει και να εξελίσσει. Και αυτή η ηγεσία πρέπει να χτιστεί πάνω σε θεσμούς, όχι σε ισορροπίες.